Po technikę found footage częściej niż polscy filmowcy sięgają artyści, realizujący swoje prace w duchu appropriation art. Zuzanna Janin wykorzystuje tę konwencję by powrócić do serialu telewizyjnego, w którym grała jako nastolatka, i „przepisać go” na nowo, obsadzając w głównej roli swoją córkę. Konsekwencje tego powrotu to przede wszystkim pogłębiona refleksja nad jego tematem, a także krytyka jego eskapistycznej powściągliwości.
W latach 2009-2012 Zuzanna Janin we współpracy z Tomaszem Kozakiem (obydwoje związani z warszawską galerią lokal_30) stworzyła dwusezonowy serial found footage. Powstał on na bazie serialu z 1976 roku, Szaleństwo Majki Skowron, telewizyjnej adaptacji popularnej powieści młodzieżowej autorstwa Aleksandra Minkowskiego. W tytułowej roli wystąpiła czternastoletnia wówczas artystka. Bohaterką nowej wersji została córka Janin, Mel Baranowska, mająca tyle samo lat ile jej matka, gdy grała Majkę Skowron. Majka from the movie składa się więc z ujęć zapożyczonych z Szaleństwa Majki Skowron, ale także scen współczesnych, w których Mel Baranowska odbywa swoiste Grand Tour po Europie oraz fragmentów kontestatorskich filmów, głównie z lat 70.
Autorka zręcznie gra z treścią telewizyjnej serii dla młodzieży, eskalując zawarty w nim potencjał rewolucyjny. Szaleństwo… traktuje o pokoleniu, które wchodziło w dorosłość podczas wydarzeń sierpnia 1980. Mimo sielankowej scenerii mazurskich jezior, które są tłem serialu, tkwi w nim podskórny bunt. Protagonistów – Majkę i Ariela, oprócz wakacyjnej miłości, łączy konflikt z ojcem, naszkicowany bardzo schematycznie. Majka ucieka z domu gdy dowiaduje się, że jej ojciec, kierownik zakładu przemysłowego, niegdyś podziwiany przez wszystkich alpinista, nie ma odwagi by poprzeć swojego kolegę, w forsowanym przez niego projekcie naukowym. Dziewczyna zaszywa się w malowniczo dzikiej przyrodzie Mazur, gdzie znajduje ją Ariel, skłócony z ojcem-milicjantem miejscowy chłopak, niemogący znieść tego, że rodzic prowadzi śledztwo przeciwko ojcu jego przyjaciela. Swoje zagadkowe imię bohater wyjaśnia Majce w pierwszym odcinku, pokazując domowy księgozbiór. Został tak nazwany po Arielu z Burzy Shakespeare’a, pragnącemu wolności duchu uwięzionemu przez Prospera. Ojciec bowiem, zanim został milicjantem studiował anglistykę, czym wyróżnia się wśród miejscowych. Do utworu Shakespeare’a odsyła tytuł epilogu Majka from the movie: The TEMPEST.
Rewolucja Žižka i Baumana
Historie głównych bohaterów to lustrzane odbicia schematu: pokoleniowy sprzeciw wobec ojca, który poświęcił młodzieńcze ideały i stał się częścią systemu. Bunt w Szaleństwie Majki Skowron jest jednak zepchnięty na boczne tory przez wątek miłosny i wysterylizowany: konflikt okazuje się nieporozumieniem, a cały sytuacja wraca do status quo. Ucieczka Majki zostaje z przyczyn ideologicznych utożsamiona z tytułowym „szaleństwem”, nieracjonalną przygodą, którą kończy pojednanie. Inaczej jest u Janin: Mel bardziej zgłębia ideę buntu niż ją przeżywa. Jej Grand Tour, zwyczaj młodych XVIII-wiecznych arystokratów, realizuje się w sensie fizycznym, jako podróż i spotkanie z osobistościami ze świata filozofii i sztuki, jak również w sposób sygnalizowany przez montażowe sekwencje ujęć. Janin wybiera przede wszystkim filmy zaangażowane w rewolucję obyczajową: Zabriskie Point (reż. M. Antonioni, 1970), Hair (reż. M. Forman, 1979), Marzyciele (reż. B. Bertolluci, 2003), także filmy polskie, wyrażające sprzeciw wobec komunistycznego reżimu: Idy marcowe (reż. R. Piwowarski, 1989), Przesłuchanie (reż. R. Bugajski, 1982), Człowiek z żelaza (A. Wajda, 1981) czy materiały dokumentujące protesty młodzieży z całego świata w 1968 roku.
Mel spotyka Slavoja Žižka na peronie dworca kolejowego w Warszawie, zaraz przed wyruszeniem w serialową podróż. Zapytany o to, kogo powinna szukać, odpowiada: „nie patrz na ludzi, patrz na czyny”. Dla słoweńskiego filozofa momentem przełomowym w historii jest ten, w którym ludzie przestają przestrzegać raz wpojonych im reguł i są w stanie poświęcić wszystko dla przekonań. W odcinku REVOLUTION & HEROINES, pokazanym w 2011 roku na Biennale Sztuk w Wenecji, Mel spotyka Henrykę Krzywonos, bohaterkę strajku Solidarności. W Majka form the movie nie chodzi o żadną konkretną rewolucję, obyczajową czy antykomunistyczną, ale o zryw jako taki: sprzeciw prowadzący do zmian.
http://artmuseum.pl/pl/filmoteka/praca/janin-zuzanna-majka-from-the-movie-the-way
W The Journey Mel odwiedza z kolei Zygmunta Baumana, który opisuje jej swoją wizję rewolucji: samo przyjęcie założenia, że może istnieć lepszy świat, jest obowiązkiem dążenia do jego zmiany. Janin umieszcza w tym odcinku obszerne passusy ze Stalkera (reż. A. Tarkowski, 1979), podkładając pod wykład Baumana zapętloną ścieżkę dźwiękową ze sceny w Komnacie. Demonstrując swoją przewagę nad materiałem filmowym uwypukla scenę rozmowy w sposób zrozumiały dla widzów, którzy rozpoznają kontekst filmu Tarkowskiego. Wizyta bohaterów w Komnacie to kulminacyjny moment samopoznania, stanowiący cel ich podróży. Postać Tarkowskiego, choć ciężko jego twórczość interpretować jako kontrkulturową, zajmuje jednak szczególne miejsce w serialu Janin. Autorka używa ujęć ze Stalkera jak refrenu, wmontowując poza tym fragmenty dokumentalne z osobą samego reżysera.
Bunt kończy w muzeum
Odcinkiem centralnym, zdominowanym przez found footage, jest FUN FUN FUN. Choć jest to pozbawiony ograniczeń formalnych strumień montażu, wyraz fascynacji kinem popularnym, da się zauważyć pewne tematy, na których Janin się skupia i które pragnie z filmów wydestylować. Pierwszym jest taniec, stanowiący kolaż filmów: The Doors (reż. O. Stone, 1991), Ostatnie tango w Paryżu (reż. B. Bertolucci, 1972), Pulp Fiction (reż. Q. Tarantino, 1994). Drugim etapem jest walka: Kill Bill (reż. Q. Tarantino, 2003), następnym seks: Imperium namiętności (1978, reż. Nagisa Ōshima) i Zabriskie Point. Kontekst pozostałych epizodów Majki from the movie pozwala sądzić, że chodzi tu o moment wyzwolenia, ekstazy. Janin wieńczy je somnambulicznym epilogiem odsyłając znowu do dzieła Tarkowskiego.
Ostatnią podróż Mel kończy spotkanie z Hansem-Urlich Obristem, znanym kuratorem i historykiem sztuki. The WALK składa się z krótkiej rozmowy, w której Szwajcar opowiada o początkach swojej działalności, a także ujęć Mel spacerującej po polskich i zagranicznych muzeach. Obrist znany jest przede wszystkim z pracy nad wielkim archiwum, złożonym z wywiadów z ludźmi sztuki. Janin towarzyszy córce z kamerą w muzealnych magazynach i zderza te ujęcia ze sceną z Człowieka z marmuru, w których Krystyna Janda ogląda zapomniane przez historię socrealistyczne rzeźby. W ten sposób podróż Mel poprzez sztukę kończy się w archiwum, gdzie spoczywają dzieła niegroźne już dla nikogo, bo nieoglądane.
Serial Janin jest powtórzeniem drogi z Majka from the movie, którą przebywa teraz jej córka. Infantylny pseudo-bunt Majki Skowron, zdefiniowany przez okres przesilenia rządów Gierka, zastąpiony został refleksją nad kulturą rewolucji. Dla Baumana jest to obowiązek ulepszania świata, dla Žižka, zgodnie z tytułem jego wydanej niedawno książki: „żądanie niemożliwego”. Artystka, manipulując fragmentami z dziesiątków filmów i utworów rockowych, oddaje kinofilski hołd kulturze kontestacji.
Michał Kucharczyk